Bilge Kaðan
Göktürkleri, elli yýllýk Çin esaretinden kurtararak, ikinci defa Göktürk Hakanlýðýný kuran, Ýlteriþ (Ýl i, devleti toplayýp tanzim eden) unvaný ile anýlan Kutluk Kaðanýn büyük oðlu. 684 yýlýnda doðdu. Babasý Kutluk Kaðan öldüðü zaman kardeþi Kültigin le birlikte, küçük yaþta olmalarý sebebiyle, amcalarý Kapaðan Kaðanýn ve millet emektarý, büyük müþavir Vezir Bilge Tonyukuk un himayesinde büyüdü. O zaman Bilge Kaðan 8, Kültigin Han 7 yaþýnda idiler.
Amcasý Kapaðan Kaðan tarafýndan 14 yaþýnda þad tayin edilerek devlet hizmetine girdi. Vezir Tonyukuk kumandasýnda, Göktürk Hakanlýðýnýn Ýnal ile birlikte sevk ettikleri batý ordularý grubunda yer aldý. Ýnal Kaðanla birlikte Altaylarý aþarak Bolçu da On-ok ordusunu maðlup etti ve Seyhun (Sir derya= Ýnci Nehri) kýyýlarýna ulaþtý. Tonyukuk un baþkumandanlýðýný yaptýðý bu ordunun baþýnda Maveraünnehir e kadar dayanan Bilge Kaðan, Kýzýl Kum Çölüne girerek güney istikametini aldý. Göktürk Abidelerinde tezik þeklinde zikredildiði gibi, ilk defa olarak batýda Müslüman Araplarla karþýlaþýldý (701). 709 yýlýnda Kýrgýzlar ýn komþusu olan ve Yukarý Kem-Ýrtiþ arasýnda bulunan Çikler ile Isýg Gölünün batýsýnda yaþayan Azlarý, Hakanlýða baðladý. 710 yýlýnda kardeþi Kültiginle birlikte zaman zaman baþkaldýran Kýrgýzlarý maðlup etti. 714 te Çin in yýðýnak merkezi olan Beþbalýk ýn kuþatýlmasýna, Ýnal Kaðan, Tung-lu Tekin ve eniþtesi ile birlikte katýldý. 22 Temmuz 716 tarihinde Çinlilerle münasebet kuran Bayýrkular ýn amcalarý Kapaðan Kaðaný pusuya düþürerek öldürmeleri üzerine karýþýklýða sürüklenmiþ olan devletin yükünü, Kapaðan Kaðanýn oðullarýný ve taraftarlarýný bertaraf ederek, kardeþi Kültigin le birlikte yüklendi. Kültigin le birlikte seferler yaptý. Memlekette karýþýklýklar çýkaran Dokuz Tatarlar ve Oðuzlar üzerine yürüyerek bozguna uðrattý. Kültigin in aþýrý derece ýsrarý üzerine 716 yýlýnda hükümdar oldu. Göktürk ordularý baþkumandanlýðýný yüklendi. O zamana kadar bu vazifede bulunan baba yadigârý, Bilge Kaðanýn kayýn babasý vezir Tonyukuk da devlet müþaviri olarak kaldý. Ýçte ve dýþta yaptýðý mücadelelerde büyük baþarýlar kazandý. Yurtsuz milleti yurtlu, fakir halký zengin ettiði gibi, devleti ve milleti için canla baþla çalýþtý. 717 yýlýnda Uygur Ýl-teber i Kargan Savaþýnda yendi. Bir yýl sonra da isyana teþebbüs eden Karluklarla savaþtý ve galip geldi.

Bilge Kaðan, Çinlilerle iyi münasebet kurmak istiyordu. Bu Tonyukuk un da arzu ettiði bir durumdu. Fakat Çinliler, Türk birliðini bozmak için Beþbalýk taki Basmýllar ile anlaþmýþlardý. Bütün bunlar, Çinlileri çok iyi tanýyan ve vaktiyle Kutluk (Ýlteriþ Kaðanla birlikte istiklal mücadelesi veren Vezir Tonyukuk tarafýndan gayet iyi biliniyordu. Onun planý sayesinde Basmýllar, Beþbalýk ta kuþatýlarak maðlup edildi. Entrikalarýnýn boþa çýktýðýný gören Çin de baský altýna alýndý. Çin ordusu, Kan-su da bozguna uðratýldý (Eylül 720). Daha sonra çeþitli seferler düzenlendi. Kitanlar ve Tatabýlar saf dýþý býrakýldý (722-723).

Bütün bu hadiselerden sonra Çin, iyi geçinme noktasýna geldi. 725 yýlýnda Çin Ýmparatoru tarafýndan gönderilen elçiyi Bilge Kaðan, Kültigin ile Tonyukuk un hazýr bulunduðu bir mecliste kabul etti.

Bilge Kaðan, 725 yýlýnda kayýnbabasý Tonyukuk u 731 yýlýnda da 47 yaþýnda olan kardeþi Kültigin i kaybetti. Bu iki Türk büyüðünün ölümü, hakanlýkta büyük boþluklar meydana getirdiði gibi, millet de, baþta Bilge Han olmak üzere büyük üzüntü içine düþtü. Orhun Kitabeleri nde bu husus: Küçük kardeþim Kültigin öldü, görür gözüm görmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu, zamanýn takdiri Tanrý nýndýr. Kiþi-oðlu ölmek için yaratýlmýþtýr, kendimi býraktým, gözden yaþ akýtarak, gönülden feryad ederek yanýp yakýldým þeklinde Bilge Kaðan ýn aðzýndan, kendi inançlarýna göre, bir nevi tevekkül içinde anlatýlmaktadýr.

Bu iki büyük millet ve devlet emektarýnýn hatýrasýna, Bilge Kaðan zamanýnda bengü taþlar (kalýcý eserler) dikilmiþ, hizmetleri ve düþünceleri kendi aðýzlarýndan verilmiþtir.

734 yýlýnýn yazýnda Ki-tan ve Tatabýlara karþý Töngez Daðýnda kazanýlan savaþ, Bilge Kaðanýn en son zaferi oldu. Bütün ömrünü milletinin birliði ve büyüklüðü için geçirmiþ olan Bilge Kaðanýn, 19 u þad 19 u da kaðan olmak üzere 38 senelik bir hizmeti vardýr. Son zamanlarýnda, Çinli bir prenses ile evlenme arzusu, Çin imparatoru tarafýndan kabul edilmiþse de, Çinlilerce aldatýlan Buyruk-çor tarafýndan zehirlenmiþ ve 25 Kasým 734 tarihinde, milleti büyük bir yas içinde býrakarak 50 yaþýnda vefat etmiþtir. Adýna, oðlu tarafýndan Baykal Gölünün güneyinde, Orhun Nehri Vadisinde, Koþo Tsaydam Gölü civarýnda Bilge Kaðan Abidesi diktirilmiþtir. Abideyi, yeðeni Yollug Tigin kaleme almýþ ve 34 günde tamamlatmýþtýr.

Kitabelerde görüleceði üzere, Bilge Kaðan, milletine baðlý, dindar bir hükümdardýr. Böyle olmasýna raðmen, yeni bir dinin arayýþý içinde olduðunu söylemek mümkündür. Çünkü onun yerleþik hayata geçmek isteði ve kuracaðý þehirlerde Budist mabetlerine yer verme teklifi, kayýn babasý Tonyukuk tarafýndan reddedilmiþtir. Þayet saðlýklarýnda Ýslamiyet, ülkelerine ulaþabilseydi, Türklüðün eski yurdunda alperenlerin, gazilerin daha erken görüleceði büyük ihtimal dahilindeydi. Tonyukuk un, Bilge Kaðaný bu iki düþüncesinden men ediþi, Çin e karþý kendilerini müdafaa þuuru iledir. Fakat bu fikir, netice olarak sonralarý Türk dünyasýnýn Ýslam'a girmesine zemin hazýrlamýþtýr.