Cumanýn Edasýnýn Þartlarý Cumanýn edasý için þu altý þart vardýr: 1) Cuma namazýný bulunulan yerdeki idarecinin veya onun göstereceði kimsenin kýldýrmasýdýr. Þöyle ki: Cuma namazýný en büyük idareci veya onun izni ile diðer bir þahýs kýldýrmalýdýr. Ýdareci veya onun görevlendirdiði bir þahýs bulunmayan bir yerde, müslüman cemaatýn tayini ile içlerinden biri cuma namazýný kýldýrabilir. Ýslam hükümlerinin uygulanmadýðý (daru'l-harb gibi) yerlerde cuma namazý böyle kýlýnýr. 2) Hutbe okumaya izin, namaz kýldýrmaya da izindir. Aksi de böyledir. Bu her iki görevi yapmaya yetkili olan zat, bir özür olsun, olmasýn, yerine baþkasýný tayin edebilir. Baþkasýný tayin için kendisine yetki verilmemiþ olsa da yine yapabilir. Fakat hatibin huzurunda izin almaksýzýn baþkasýnýn hatiblik görevini yapmasý caiz deðildir. 3) Genel izindir. Belli bir yerde müslümanlarýn toplanýp cuma namazýný kýlmalarý için idareci tarafýndan müsaade edilmiþ olmalýdýr. Bazý þahýslara özel bir þekilde tayin edilen ve kapýsý baþkalarýna kapatýlan yerlerde cuma namazýný kýlmak caiz olmaz. Fakat mabedin kapýsý açýk býrakýlarak insanlarýn girmesine izin verildiði takdirde, baþkalarý gelmemiþ olsa da, cuma namazlarý sahih olur. 4) Vaktin devamýdýr. Þöyle ki: Cuma namazýný kýlabilmek için öðle vakti devam etmek üzere olmalýdýr. Bu vakit çýktý mý, artýk cuma namazýný kýlmak veya kaza etmek caiz olmaz. O günün öðle namazý da kýlýnmamýþ ise, yalnýz onu kaza etmek gerekir. Daha cuma namazý kýlýnmakta iken vakit çýkacak olsa, yeniden öðle namazýný kaza olarak kýlmak gerekir. (Ýmam Malik'e göre, cuma namazý öðle vakti çýktýktan sonra da kýlýnabilir. Ýmam Ahmed'den bir rivayete göre de, cuma namazý zeval vaktinden önce de kýlýnabilir.) 5) Cemaat bulunmasýdýr. Þöyle ki: Cuma namazý için cemaatýn en az mikdarý, imamdan baþka üç kiþidir. Ýmam Ebû Yusuf'a göre, imamdan baþka iki kiþidir. (Ýmam Malik'den bir rivayete göre otuz, Ýmam Þafiî ile Ýmam Ahmed'in mezheblerine göre de kýrk kiþidir.) Cemaatýn aklý yerinde ve erkek olmasý ve en az bu üç kiþinin birinci secdeye kadar hazýr bulunmasý da Ýmam-ý Azam'a göre þarttýr. Buna göre yalnýz kadýnlarýn veya çocuklarýn cemaatiyle veya birinci secdeden önce daðýlýp da azýnlýkta kalan cemaatle cuma namazý kýlýnamaz. Cemaatýn huzuru, iki Ýmama göre tahrimeye kadar þarttýr. Ýmam Züfer'e göre, hiç olmazsa ka'dede teþehhüd mikdarý duruncaya kadar cemaatýn hazýr bulunmasý þarttýr. Cemaat bundan önce daðýlacak olsa, geriyc kalan bir veya iki kiþinin öðle namazýný kýlmasý gerekir. Cemaatýn mukim veya hür olmalarý þart deðildir. Öyle ki, misafir veya köle olan bir müslüman cuma namazýný kýldýrabilir. 6) Cumanýn farz olan namazýndan önce hutbe okumaktýr. Þöyle ki: Vaktin girmesinden sonra mevcut cemaatýn huzurunda bir hutbe okunmasý gerekir. Bunun içindir ki, hutbe okunurken cemaat bulunmayýp da sonradan namazda bulunacak olsalar, namazlarý caiz olmaz. * Cemaatin hutbeyi iþitmesi þart deðildir. Sadece hazýr bulunmalarý yeterlidir. Hutbe esnasýnda bir mükellef erkeðin, misafir olsa dahi, bulunmasý yeterli görülmektedir. Cuma hutbesinin rüknü, Ýmamý Azam'a göre, Allah'ý zikirden ibarettir. Onun için hutbe niyeti ile yalnýz: "Elhamdü lillah" yahut "Sübhanallah" yahut "La ilahe illalah" denilecek olsa, yeterli olur. Ýki Ýmama (Ýmam Ebû Yusuf ve Ýmam Muhammed'e) göre, hutbe denilecek derecede uzunca bir zikirden ibarettir. Bunun en az olan derecesi, Tahiyyat mikdarý hamd ve Salavat ile müslümanlara duadýr. * Hutbenin vacibleri, hatibin taharet üzere bulunmasý, avret sayýlan yerlerin örtülü olmasý ve hutbeyi ayakta okumasýdýr. Hutbenin sünnetleri de, hutbeyi iki kýsma ayýrmak ve bunlar arasýnda bir tesbih veya üç ayet okunacak kadar bir zaman oturmaktýr. Bu bakýmdan buna iki hutbe denir. Bu iki hutbeden her biri hamdi, kelime-i þehadeti, salât ve selâmý kapsamalý. Birinci hutbe, bir ayetin okunmasý ile insanlara öðüt vermeyi, ikinci hutbe de müslümanlara duayý kapsamalýdýr. Ayrýca imamýn sesi, ikinci hutbede olan birinci hutbedekinden daha hafif olmalýdýr. Ýþte bunlar hutbenin sünnetlerindendir. * Her iki hutbeyi uzatmamak da sünnettir. Hatta hutbeyi "Hücurat" süresi ile "Büruc" süresine kadar olan sürelerin herhangi birinden uzunca okumak, özellikle kýþ mevsiminde, mekruhtur. Cemaatý býktýrmak uygun deðildir. Cemaatýn acele görülecek iþleri olabilir. Onlarý camide fazla tutmak, cuma namazlarýna devamlarýna engel olacaðýndan yersiz bir iþ olur. Hatib olan þahýs bunlarý düþünmelidir. Sözlerinin sonu, önceki sözleri unutturacak ve kýymetten düþürecek þekilde hutbesi uzun olmamalýdýr. Hutbenin kýsa ve cemaata faydalý bir tarzda hazýrlanmasý, hatibin ehliyet ve faziletine delildir. Bu konudaki bir hadisi þerifin anlamý þöyledir: "Namazýnýn uzun, hutbesinin kýsa olmasý bir kimsenin anlayýþlý bir din alimi olduðunun alametidir. Artýk namazý (cemaata aðýr gelmeyecek þekilde) uzatýnýz, hutbeyi de kýsa okuyunuz. Gerçekten bazý sözler, sihir gibi kalbleri etkiler" Ýþte böylece hutbeler, belâgat ve mana bakýmýndan ruhlarý kazanacak bir halde bulunmalýdýr. Ashabý kiramdan (Câbir bin Semüre'den) rivayet edildiðine göre, Peygamber efendimizin namazý da, hutbesi de orta bir halde idi. Çok kýsa ve çok uzun olmaktan beri idi. * Hatib, ezan okunup tamamlanýncaya kadar minberde oturur. Sonra ayaða kalkar. Sonra gizlice "Euzü" çekerek aþikâra hamd ve sena'da bulunur. Hutbesini cemaata karþý söyler. Savaþla alýnmýþ bir beldede hatib sol elinde tutacaðý bir kýlýca dayanarak hutbesini okur. Bu durum Ýslamýn gücünü, Ýslam mücahidlerinin dayandýklarý kuvveti hatýrlatýr. Milletin kahramanlýðýný arttýrýr. Hutbe bitince ikamet yapýlýr. Bunlar da hutbenin sünnetlerindendir. Hatibin hutbe sünnetlerini gözetmemesi veya dünyalýk konuþmalarda bulunmasý mekruhtur. 7) Cuma namazýnýn bir beldede veya belde hükmünde bulunan bir yerde kýlýnmasýdýr. Beldeden maksad, valisi, hakimi, yollarý ve mahalleleri bulunan herhangi bir þehirdir. Bu beldeye bitiþik olup asker toplamak, at baðlamak, silah atmak, cenaze namazý kýlmak, ölüleri gömmek gibi beldenin ihtiyaçlan için hazýrlanmýþ olan yerler de, belde hükmündedir. Bu yerlere "Fina-i belde" denilir. Onun için bir belde camilerinde cuma namazý kýlýnabileceði gibi, böyle yerlerde de kýlýnabilir. Önceleri þehirlerin dýþýnda böyle namaz kýlma yerleri (Musallâ vardý. Halk cuma ve bayram günlerinde orada toplanarak namazlarýný kýlarlardý. Böylece beraberliklerini, güçlerini ve hakka olan baðlýlýklarýný göstermeye çalýþýrlardý. Öyle ki, Ýmamý Azam'a göre, bir beldede yalnýz bir camide veya bir Musallâ'da cuma namazý kýlýnýr, birkaç camide kýlýnmaz. Fakat Ýmam Muhammed ve Ýmamý Azam'dan diðer bir rivayete göre cuma namazý, bir beldede bulunan birçok camilerde kýlýnabilir. Doðru olan da budur. Uygulama da böyle yapýlmaktadýr. Ýmam Ebû Yusuf'dan bir rivayete göre, þehirde ancak iki yerde cuma namazý kýlýnabilir. Diðer bir rivayete göre de, aralarýnda bir ýrmak bulunmadýkça iki yerde de cuma namazý kýlýnmaz. Cuma namazýnýn birçok camide kýlýnmasýný caiz görmeyenlere göre, bir beldede kýlýnan birçok cuma namazlarýndan hangisine daha önce tekbir alýnarak baþlanmýþsa o namaz sahih olur, diðerleri olmaz. Ýþte böyle bir ihtilaftan kurtulabilmek içindir ki, cumanýn dört rekat son sünnetinden sonra "Zühri ahîr" adý ile dört rekat namaz daha kýlýnmaktadýr. Þöyle ki: "Vaktine yetiþip henüz üzerimdcn düþmeyen son öðle namazýna" diye niyet edilir ve tam öðle namazýnýn dört rekat farzý veya dört rekat sünneti gibi, dört rekat namaz kýlýnýr. Daha iyisi sünnet namazý þeklinde kýlmaktýr. Çünkü cuma namazý sahih olmamýþsa, bu dört rekat ile o günün öðle namazý kýlýnmýþ olur. Bu namazýn son iki rekatýna ilave edilen sure ve ayetler, farzýn sýhhatine zarar vermez. Eðer cuma namazý sahih olmuþsa, bu dört rekat kazaya kalmýþ bir öðle namazý yerine geçer. Kazaya kalmýþ böyle bir namaz bulunmayýnca da nafile bir namaz olur. Sonuç: Bu þekilde namaz kýlýnmasý ihtiyata uygun olduðundan, alimlerin çoðu tarafýndan güzel görülmüþtür. Þafiî alimlerinden bir çoklarý da bunu uygun görmektedirler. Çünkü Ýmam Þafiî'ye göre de, bir beldede ilk kýlýnmaya baþlanan cuma namazý geçerlidir, diðer cuma namazlarý sahih olmaz. O halde cuma namazýna daha sonra baþlamýþ olanlarýn öðle namazýný kýlmalarý gerekir. Bununla beraber bu uygulama bir içtihad meselesi olduðundan Ýmam Þafiî Hazretleri, Baðdad'da birçok camide cuma namazýnýn kýlýndýðýný gördüðü halde buna itiraz etmemiþtir.