Oðuz Kaðan Destaný
Türk destanlarýndan. Hun-Oðuz destanlarý grubundandýr.
Oðuz Kaðan Destanýnýn beþ ayrý yazmasý vardýr. Çaðatayca, Farsça ve Uygurca yazmalardaki Oðuz Kaðan Destaný; Oðuz boylarý, Türk dili, edebiyatý, folkloru, târihi ve kültürü hakkýnda bilgi verir. Bu yazmalarýn özeti þöyledir:

Nuh aleyhisselâmýn oðlu Yâfes in büyük oðlu Türk, doðuda yerleþmiþti. Bunun ülkesine Türkistan denildi. Türklerin ilk atasý olan Türk ün oðullarýndan büyüðü Kara-Han, Karý-Sayram þehrini baþþehir edinmiþti. Yaylaklarý, Ýpanç þehri yakýnlarýndaki Or-Tag ile Kür-Tag, kýþlaklarý da Porsuk þehri yanýndaki Kara-Kum idi. Kara-Hanýn kardeþleri; Or-Han, Kür-Han ve Küz-Han adlarýný taþýyorlardý. Kara-Han, hârika olarak doðan oðluna bir yaþýnda iken ad koyacaðý sýrada, bu çocuk; Ben sarayda doðduðumdan, adým Oðuz olsun. deyince, herkes þaþýrmýþtý. Allah ýn varlýðýna ve birliðine inanan Oðuz, putperest annesinin sütünü sâdece bir defâ emdi. Babasý, Oðuz u, kardeþinin kýzý ile evlendirmek isteyince o, Hak dîne girmeyi reddeden amcasýnýn kýzlarý ile evlenmedi.

Oðuz, gençliðinde; yýlkýlarý (at sürüsü ve insanlarý yiyen, çok korkulan, azgýn bir canavarý öldürerek büyük þöhret kazandý. Oðuz un, teklif edilen kýzlar ile evlenmeyiþ sebebini öðrenen babasý Kara-Han ile amcalarý, onun gizli ve kendi dinlerine uymayan bir din taþýdýðýný anlayarak, bir av sýrasýnda öldürmeyi plânladýlar. Suikastý anlayýnca, baba ve amcasýný öldürdü. Avlanýrken Gök-Iþýk içinde beliren Gök-Kýzý ile evlendi. Gök-Kýzýndan üçüz oðlu olup; Gün-Han, Ay-Han, Yýldýz-Han, bir rivayete göre de Gün-Alp, Ay-Alp, Yýldýz-Alp adlarýný verdi. Baþka bir gün yine avlanýrken, göl içindeki küçük bir adada, dünyâ güzeli Göl-Kýzýný gördü. Bununla da evlenen Oðuz, Göl-Kýzýndan doðan üçüz oðullarýna Gök-Han, Dað-Han, Deniz-Han, baþka bir rivâyete göre de Gök-Alp, Dað-Alp, Deniz-Alp adlarýný verdi. Sonra, Oðuz Han bütün halkýný toplayarak, ulu bir toy (ziyâfet) verdi. Kýrk yerde aðýr sofralar kurdurdu. Toydan sonra Oðuz Han, beðler ile halka yarlýg (ferman) çýkararak, þöyle buyurdu:

Ben sizlere oldum Kaðan
Alalým yay hem de kalkan
Tamga olsun bize boyan
Gökbörü olsun oraný
Demir çýdalar olsun orman
Avlakta yürüsün kulan
Ýþte deniz, iþte muran
Gün olsun tuð, gök korýkan.

Bundan sonra Oðuz Han, dünyânýn dört yönüne yarlýg yazdý. Elçilere verip gönderdi. Bu fermanlarda þöyle deniyordu:

Ben Türklerin kaðanýyým; dünyânýn dört bucaðýnýn da hâkimi olsam gerekir. Sizlerden itâatinizi istiyorum. Kim benim buyruðuma baþ eðerse, el olursa, hediyelerini kabul eder, kendisini dost sayarým. Her kim de baþ eðmezse, ona gazab eder, üzerine ordu çekip, baskýn yapar, hemen astýrýp, yok ederim!.

Bu sýrada saðdaki Çin Kaðaný, kýymetli hediyelerle elçisini gönderip, itâatini saygý ile arz etti; onunla dost oldu. Soldaki Urum Kaðan, itâatlerini bildirmediðinden ordusunu çekip, onlarýn üzerine yürüyen Oðuz Han, kýrk gün sonra Muzdað (Buzdaðý eteðine gelince otaðýna güneyden bir ýþýk girdi ve içinden, gök tüylü, gök yeleli iri bir erkek böri (kurt) çýktý. Bu Gök-Böri konuþarak, Oðuz Han a; Ben senin orduna kýlavuz olarak önde yürüyeceðim. dedi ve böyle yaptý.

Muzdaðdan sonra Gök-Börinin kýlavuzluðunda batýya yürüyen ordusunun baþýndaki Oðuz Han, Ýtil-Müren (Volga Nehri) boyundaki Karadað önünde yapýlan savaþta, kalabalýk ordulu Urum-Kaðaný yendi, kaçýrttý. Urum-Kaðanýn kardeþi olup, Oðuz a itâat eden ve saklandýðý kaleleri teslim eyleyen Urum-Beðin oðluna, itâatle teslim olmasý üzerine, Türkçe saklayan, koruyan manâsýnda Saklar (Eslar/Slav) adý verildi. Zaferden sonra, Uluð-Ordu Beð adlý birisi, ulu aðaçlardan yaptýðý kayýklarla, orduyu Ýtil den öteye-batýya, geçirdiðinden, Oðuz Han onu mükâfâtlandýrarak, Ýtil in batýsýndaki ülkeleri ona baðýþladý ve kendisine oðyuk-aðaç mânâsýnda Kýpçak-Beð adýný verdi.

Ýtil Nehri kuzeyinden karanlýklar ülkesinde yaþayan Kýl-Barak veya Ýt-Barak kavmini de itâat altýna alan Oðuz Han, anayurdu korumak için, Uygun uruðunu vazifelendirmiþtir. Anayurttan, Afgan ve Hind üzerine sefere çýkan Oðuz Han, yolda her zaman bindiði ala aygýrý kaçýp, tepeleri dâimî karlý Muzdaðýn karlarý içine gitti. Buna çok üzülen Oðuz, ordusundaki cesur, soðuða dayanýklý bir beðin, dokuz gün içinde gidip bu atý karlar içinde tutup, getirmesine çok sevindi. Onu mükafâtlandýrarak Tanrýdaðlar bölgesinin karlý yaylaklarýný ona baðýþlayýp; Sen, buradaki beðlere baþ ol ve senin adýn hep Karluk olsun. dedi.

Afgan ve Hind ellerini fethetti. Sonra, Ýran üzerine Horasan a yürüdü. Yolda, duvarlarý altýndan, pencereleri gümüþten, çatýsý ve kapýsý demirden ulu bir konak gördüler. Bunun kilitli kapýsýný açmak, çok zor olduðundan, Oðuz Kaðan pek becerikli, hünerli bir kiþi olan askerlerinden Tömürdü-Kaðul adlý birisine, Kal-Aç diyerek, buranýn kapýsýný açmasýný buyurdu.Seferde yaðmalar ve savaþlarda alýnan ganimetlerini taþýmak için aðaç araba yapan usta askeri çok beðenen Oðuz Han, ona yüklü arabanýn yürürken çýkardýðý Kang-Kang sesine göre Kanglý adýný verdi.

Oðuz Han, Daðýstan daki Tarku ve Derbend bölgelerini fethederek oradan Þirvan, Aran, Mugan ve Gürcistan ülkeleri üzerine gelip buralarý da feth eyledi. Yaz sýcaðýnda, ordusuyla Sabalan ve Arar daðlarýndaki Alatað (Aðrý Daðý yaylaklarýnda ordusu ile yayladý. Her iki daða da Türkçe adlar verildi. Oðuz Hanýn, bu çevrede fethettiði ülkeye Türkçe Azar-Baygan adý verildi.

Oðuz Han, Alatað yaylasýnda iken Gürcistan, Irak, Anadolu ve Suriye ülkelerine elçiler gönderip, itâat etmelerini bildirdi. Kýþ gelince Mugan Çölünü geçerek, ordusu ile orada ve Kür ile Aras nehirleri arasýndaki Aran (Karabað kýþlaðýnda kýþladý. Baharda Gürcüler itâat ettilerse de sonradan caydýlar. Oðuz Han, kendi oðullarýný, iki yüzer kiþi ile bu küçük kavmin üzerine gönderdi ve buradan ordusuna erzak tedârik ettirdi.

Alatað dan ordusu ile sefere çýkan Oðuz Han, Anadolu ve Irak üzerine yürüdü. Buralarýn ulularý gelerek, savaþmadan itâat ettiler. Kýþ bastýrýnca, Oðuz Han, ordusu ile Dicle Nehri boyunda kýþladý. Ýlkbaharda Þam üzerine yürüdü. Bütün Raka ve Þam ülkesi itâat ettiyse de üç yüz altmýþ kale kapýlý Antakya þehri direnince, bir yýl süren kuþatmadan sonra, burasý da zaptedildi. Oðuz Han, Antakya da tahta geçti. Yanýndaki doksan bin askerini bu þehre yerleþtirip, kýþladý. Askerlerin çoluk çocuðunu da bu ulu þehirde barýndýrdý. Bu þehirden Altý oðlunu (Filistin ve Mýsýr ülkeleri) Tekfur un üzerine öncü olarak gönderdi. Eðer itâat etmezse ordusu ile kendisinin de geleceðini bildirdi. Ýki gün ve iki gece süren savaþta yenilen Tekfur, yakalanarak Antakya da Oðuz Hana gönderildi. Oðuz Han itâatini arz eden Tekfur u haraca baðlayýp yeniden kendi ülkesine hâkim tâyin etti. Yunan ve Frenk ülkesinin durumunu Tekfur dan öðrenen Oðuz Han, üç oðlunu Yunan, üç oðlunu da Frenk ülkelerini itâat ettirmeðe gönderdi. Tekfur da kendi elçisi ile bu iki ülkeye tez elden þu haberi yolladý: Bu Oðuzlar, çok büyük kudret ve kuvvet sâhibidirler. Güneþin doðduðu yerden buralara kadar bütün ülkeleri ellerine geçirmiþlerdir. Onlara hiç kimse dayanamaz. Siz de kendi isteðinizle, yýllýk vergi vererek, onlara itâat ediniz. Karþý çýkýp da halkýnýz kýrýlmasýn. Sonunda, Frenk ve Yunan ülkeleri itâat edip, haraca baðlandýlar. Üç yýl Antakya da kýþlayan Oðuz Han, Baðdat Ýsfahan yolu ile Ýran a gelip, Demevan Daðýndan, Horasan-Herat (Afgan) yolu ile ülkesine dönmeðe karar verdi.

Oðuz Han Amuderya yý (Ceyhun) geçerek, Ilak ülkesindeki Semerkand bölgesine vardý. Buhara sýnýrýndaki Yalbulaðaz mevkiine geldi. Anayurduna eriþti. Elli yýlda dünyâyý feth eden ulu cihangiri, Kanglý ve Uygurlar, dokuz günlük yoldan gelerek karþýladýlar. Kürtak Yaylaðýna gelen Oðuz Han burada, bin evi doyuracak koyun ile dokuz yüz kýsrak kestirerek, ulu bir toy verdi. Oðuz Hanýn yanýnda soylu, yaþlý, uzun tecrübeli ve ak saçlý bir Düþüme(vezir) vardý, adý Uluð-Türk idi. Bu vezir, bir gün rüyâda gördü ki, bir Altýn Yay doðudan batýya doðru gidiyor. Uyanýp, rüyâyý, Oðuz Hanýn ve neslinin cihan hâkimiyetine tâbir etti. Bunun üzerine Oðuz, oðullarýný çaðýrýp, avlanmalarýný istedi. Büyükler doðuya, küçükler batýya doðru ava çýktýlar. Gün, Ay, Yýldýz yolda bir Altýn-Yay; Gök, Dað, Deniz de yollarý üzerinde üç Gümüþ-Ok bularak dönüp babalarýna getirdiler. Buna çok sevinen Oðuz Han, oklarýn herbirini küçük oðullarýnýn birisine verdi: Ok, yaya tabidir, onu atarken de öyle olunuz dedi. Sonra dönüp, Altýn-Yay ý üçe bölerek, her parçasýný büyük oðullarýndan birisine verdi: Bunlara, Boz-Oklar dedi. Sonra, büyük kurultay toplayarak, yanýna kýrk kulaç boyunda bir direk diktirip, üzerine bir altýn tavuk koydu ve dibine bir Akkoyun baðladý; soluna da kýrk kulaçlýk direk diktirip, üzerine bir Gümüþ-Tavuk koydurdu ve dibine bir Karakoyun baðladý. Oðullarýndan Bozoklarý, sað (doðu) yanýna, üç-oklarý da sol (batý yanýna oturtarak, kýrk gün, kýrk gece yiyip içtiler. Ulu toy yaptýlar. Sonra Oðuz Han ülkesini altý oðlu arasýnda bölüþtürdü ve rûhunu teslim etti.